Vì sao Lào Cai, Cao Bằng, Yên Bái hứng chịu sạt lở, lũ quét?

Sau khi càn quét Bắc Bộ hôm 7/9, Yagi tiến vào vùng núi Tây Bắc, gây mưa lớn. Suốt ba ngày sau bão, bản đồ cảnh báo lũ quét và sạt lở của Tổng cục Khí tượng Thủy văn cho thấy, khu vực Tây Bắc bao phủ bởi màu tím - cấp độ nguy hiểm cao nhất. Nhiều địa phương chủ động di dời dân, nhưng hậu quả cho thấy các giải pháp này vẫn chưa đủ.

Đến nay, toàn bộ 14 tỉnh miền núi phía Bắc đều xảy ra lũ quét, sạt lở đất, trong đó 7 địa phương ghi nhận thiệt hại về người, theo tổng hợp của báo Vnexpress.

Lũ quét ở Làng Nủ (xã Phúc Khánh, huyện Bảo Yên, Lào Cai) hôm 10/9 là vụ việc nghiêm trọng nhất - 52 người chết và 14 người mất tích. Cùng ngày, tại xã Nậm Lúc (huyện Bắc Hà, Lào Cai), hai vụ sạt lở liên tiếp: tại nhà điều hành Thủy điện Đông Nam Á - Nậm Lúc khiến 5 người chết; và vụ sạt lở đất tại thôn Nậm Tông cướp đi sinh mạng 7 người, 11 người mất tích.

Hàng loạt vụ lũ quét và sạt lở khiến Lào Cai chịu thiệt hại nặng nề nhất, với 172 người chết và mất tích, chiếm 49% tổng số người thiệt mạng trên cả nước. Tiếp theo là Cao Bằng với 58 người (16%) và Yên Bái với 54 người (15%), tính đến ngày 15/9.

Hơn 40 năm nghiên cứu địa chất, PGS.TS Trần Tân Văn, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, Bộ Tài nguyên và Môi trường nêu, điểm bất thường năm nay là hiện tượng sạt lở, lũ quét không chỉ xảy ra ở vài địa phương như trước, mà lan rộng khắp 14 tỉnh từ Đông Bắc đến Tây Bắc, thậm chí xuống cả Nghệ An và Thanh Hóa.

Ông dẫn chứng, năm 2017 thiệt hại về người do lũ quét, sạt lở tập trung ở Nậm Păm (Sơn La) và Yên Bái, các tỉnh khác ít bị ảnh hưởng. Hay năm 2023, sạt lở chỉ xảy ra ở Lâm Đồng, Đắk Nông, không diễn ra diện rộng và gây thiệt mạng nhiều như năm nay.

Ngay cả những địa phương vốn có nguy cơ thấp về sạt lở, cũng gặp phải thiên tai. PGS.TS Văn dẫn chứng về chuyến khảo sát tại huyện Quảng Hòa, Cao Bằng sau bão Yagi, một số vị trí địa chất bình thường vốn khá ổn định cũng bị sạt lở nghiêm trọng, nguy cơ ăn sâu vào tim đường. Hay tại Hà Giang và Cao Bằng, trên đoạn đường dài 200 km từ Mèo Vạc đến Bảo Lâm, Bảo Lạc, có khoảng 200 điểm sạt lở, trung bình mỗi km một điểm.

Nguyên nhân khiến Lào Cai và Yên Bái - hai tỉnh vùng núi Tây Bắc - trở thành "điểm nóng" sạt lở, lũ quét là do hội tụ các yếu tố địa hình, địa chất, cộng với sự kích hoạt mạnh do mưa từ hoàn lưu bão Yagi, theo PGS.TS Trần Tân Văn.

- Về địa hình, địa chất tự nhiên, khu vực Tây Bắc vốn nằm trên các đứt gãy lớn như đứt gãy sông Hồng, sông Chảy... Trong đó, đứt gãy sông Hồng là một trong những hệ thống lớn nhất, rộng 5-10 km và kéo dài hàng nghìn km, cắt qua Lào Cai, Yên Bái. Hệ thống này đã hình thành và hoạt động tích cực từ hàng chục triệu năm trước đến nay.

Hoạt động của các đứt gãy khiến nền đất bị nứt nẻ, vò nhàu, tạo điều kiện cho nước thấm sâu, đất đá bị phong hoá mạnh trở nên mềm, bở rất nhanh. Bên cạnh đó, tỷ lệ diện tích có đá vôi ở Lào Cai - loại đá ít có khả năng gây trượt lở - thuộc nhóm thấp nhất miền núi phía Bắc. Địa hình của tỉnh đa phần là núi đất, ít rắn chắc và độ dốc lớn, gây nguy cơ trượt lở cao. Ngoài Lào Cai, Yên Bái, các tỉnh lân cận như Sơn La, Lai Châu cũng chia sẻ đặc điểm địa hình, địa chất tương tự.

Kết quả khảo sát của Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản trong khoảng 2012-2020 cho thấy, vùng Tây Bắc (Hòa Bình, Lai Châu, Sơn La, Điện Biên, Lào Cai, Yên Bái) với đặc điểm địa hình núi cao, chia cắt sâu, chiếm 61% tổng số điểm sạt lở toàn miền Bắc. Trong khi, khu vực phía Đông (Tuyên Quang, Hà Giang, Bắc Kạn, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Giang) chiếm 39%.

-Theo đánh giá của chuyên gia, yếu tố chính kích hoạt trượt lở, lũ quét trên diện rộng là mưa lớn do hoàn lưu bão Yagi.

TS Trịnh Hải Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản cho rằng, bão Yagi đổ bộ đúng thời điểm vùng này vừa trải qua nhiều ngày mưa lớn. Không ít khu vực đã xảy ra lũ, lụt, làm cho phần đất đá trên các sườn dốc đạt đến trạng thái bão hòa, gây trượt lở đất đá. Nhiều nơi vốn đã "ngậm no nước", lại tiếp tục hứng chịu thêm lượng mưa lớn sau bão, dẫn đến hàng loạt vụ sạt lở, lũ quét liên tiếp.

Theo dữ liệu của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn, trong 10 ngày trước bão Yagi, Lào Cai, Yên Bái, Cao Bằng đều ghi nhận lượng mưa trên 100 mm. Đỉnh điểm tổng lượng mưa ở Yên Bái lên đến 270 mm mỗi ngày trong một tuần trước bão.

Hai ngày sau bão, lượng mưa trung bình ở 14 tỉnh miền núi phía Bắc khoảng 130 mm. Trong đó, Yên Bái, Lào Cai là điểm "rốn", ghi nhận lượng mưa tăng gần gấp đôi, gấp ba (trên 300 mm) trong 24 giờ, tương đương với cấp cảnh báo độ rủi ro thiên tai lũ quét cấp 2 và 3. Khu vực này tiếp tục duy trì lượng mưa trên 470 mm bốn ngày sau đó.

"Khi đất đã bão hòa, độ gắn kết rất kém, đất sẽ nhão thành bùn lỏng, dễ trượt xuống theo độ dốc, gây sạt lở và lũ quét", ông Sơn giải thích.

Nếu khối trượt xảy ra tại sông suối sẽ làm lấp dòng, tạo đập chắn tự nhiên kết cấu yếu, tích "túi nước". Khi "túi nước" này vượt ngưỡng chịu đựng và vỡ ra sẽ trở thành dòng lũ, cuốn theo vật chất từ trượt lở và mọi thứ trên đường di chuyển, tạo thành lũ bùn đá.

Ông Sơn phân tích vụ lũ quét ở Làng Nủ (Lào Cai) giống với dạng này. Ngôi làng nằm ở thung lũng tương đối bằng phẳng, nguy cơ trượt lở thấp nhưng khu vực thượng nguồn suối ở núi Voi là nơi có nguy cơ cao, do đó khi trượt lở, lũ bùn đá đổ xuống, gây thiệt hại lớn cho hạ nguồn.

Ông Sơn nhận định, các trận lũ quét và lũ bùn đá ở khu vực miền núi và trung du Việt Nam thường liên quan chặt chẽ đến sạt lở đất đá. Hai hiện tượng này có thể là nguyên nhân hoặc hậu quả của nhau.

Mặc dù mưa là yếu tố kích hoạt chính trượt lở, TS Sơn cảnh báo, khi mưa dừng, độ ổn định của các sườn dốc còn rất thấp, có thể xảy ra trượt lở bất cứ lúc nào. Nhiều trường hợp, khi thời tiết nắng vài ngày nhưng vẫn sạt lở do nền đất chưa ổn định. Do đó, người dân cần đặc biệt chú ý, không chủ quan cả khi kết thúc đợt mưa.

Đến nay, 7 tỉnh miền núi phía Bắc ghi nhận ít nhất 200 người chết và 33 người mất tích do các vụ lũ quét, sạt lở, theo tổng hợp của Vnexpress. Thiệt hại nhiều nhất ( ước tính 50000 tỷ đồng) tính từ năm 2006 đến nay.

GS TS Vũ Trọng Hồng, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn cho rằng, công tác chuẩn bị đầu mùa mưa vừa qua chưa đủ do bão Yagi đến mạnh và nhanh.Ông đưa ra ví dụ, các dòng suối trên núi phải được kiểm tra, khơi thông ngay khi có tắc nghẽn. Tuy nhiên, vụ việc tại Làng Nủ cho thấy công tác này chưa được triển khai đầy đủ, dẫn đến tích luỹ một "túi nước" trên đỉnh núi Voi, gặp mưa trở thành lũ bùn đá cuốn trôi ngôi làng dưới thung lũng.

Okasan Livic Việt Nam